Obecnie informacje dotyczące zdrowia i leczenia są szeroko dostępne i problemem stał się ich nadmiar oraz różna wiarygodność. Dla pacjentów źródłami wiedzy są zwykle inne osoby cierpiące na podobne dolegliwości i ich bliscy, a także pracownicy opieki zdrowotnej, książki, poradniki, media oraz Internet, oferujący porady w każdym zakresie. W tym gąszczu informacji kluczowe jest posiadanie rzetelnego punktu odniesienia. W Internecie obok popularnonaukowych czy pseudonaukowych stron można znaleźć szereg artykułów naukowych, odpowiadających na nurtujące nas pytanie, jednak jest ich zbyt dużo by przeczytać wszystkie i ocenić ich wartość, dodatkowo najczęściej opisują trudno zrozumiałym specjalistycznym językiem. Rozwiązaniem pomagającym odnaleźć się w gąszczu publikacji są publikacje naukowe zwane przeglądami systematycznymi. Przygotowuje je zespół naukowców zgodnie z dokładnie opisanymi wcześniej metodami. Przeglądy systematyczne precyzyjnie określają temat – pytanie na jakie odpowiadają, a następnie zbierają wszelkie istniejące dane naukowe (wyniki badań), które pozwalają udzielić odpowiedzi. Kluczowe są zarówno precyzyjnie zadane pytanie, jak i sposób wyszukiwania oraz oceny badań, na podstawie których sformułuje się wnioski. Pytanie należy zadać tak, aby jasne było, kogo badanie będzie dotyczyło (np. osób cierpiących na mukowiscydozę), co będzie oceniane (np. nowy lek), jaki będzie punkt odniesienia (np. nowy lek względem starego), oraz w jaki sposób określimy czy efekt leczenia (np. poprawa wskaźników zdrowia i jakość życia). Wyszukiwanie badań, które odpowiadają na zadane pytanie, trzeba przeprowadzić w taki sposób, aby zmniejszyć ryzyko zafałszowania wyników poprzez przeoczenie istotnych danych naukowych. Niezwykle istotne jest uwzględnienie danych naukowych opublikowanych w językach innych niż angielski i niepublikowanych, ponieważ większą szansę na opublikowanie mają badania, które wykazują korzyść z jakiejś interwencji (np. nowego leku) w porównaniu z pracami, które raportują niejednoznaczny efekt albo wskazują, że nowy lek nie działa lepiej. Przegląd systematyczny uwzględniając wszystkie dostępne dane naukowe umożliwia zmniejszenie ryzyka takiego zafałszowania wyników. Ponadto w interpretacji wyników uwzględnia się jakość badań dzięki wnikliwej ocenie ich wiarygodności. Celem jest dostarczenie czytelnikowi dodatkowej informacji na temat stopnia pewności z jaką można się odnosić do uzyskanych wniosków.
Międzynarodowa organizacja Cochrane Collaboration, skupiająca tysiące wolontariuszy, opracowuje przeglądy systematyczne, dokładając wszelkich starań by uniknąć konfliktu interesów, m.in. z przemysłem farmaceutycznym (co mogłoby wpływać na otrzymane wyniki). Jedna z grup tematycznych zajmuje się mukowiscydozą. Przeglądy są udostępniane na stronie internetowej: https://www.cochranelibrary.com. Polskie tłumaczenia ich streszczeń napisanych prostym, nienaukowym językiem znajdują się stronie polskiej filii organizacji Cochrane: https://www.cochrane.org/pl/evidence. Czytając różne przeglądy można niekiedy napotkać sformułowania świadczące o niepewności wniosków, np. „Mając na uwadze brak wystarczających informacji, nie sformułowano jednoznacznych zaleceń dotyczących treningu mięśni oddechowych” lub „Nie znaleziono jednoznacznych danych naukowych…”, czy „Niestety tylko w jednym badaniu oceniano wpływ na jakość życia, dlatego dane dotyczące tego efektu są ograniczone.”. Choć pozornie wydają się one podważać wartość przeglądu, niosą istotne przesłanie. Brak informacji o efekcie lub niepewność co do wielkości czy istnienia efektu nie oznacza, że taki efekt na pewno nie występuje (ani, że na pewno jest obecny). Świadczy natomiast o tym, że potrzebne mogą być dalsze, lepiej zaprojektowane badania. Do czasu opublikowania wyników z takich badań, wybierając metodę postępowania należy się kierować względami praktycznymi, opierając decyzje na dostępnych danych o możliwie największej wiarygodności z uwzględnieniem sytuacji zdrowotnej i preferencji pacjenta oraz umiejętności i doświadczenia zespołu prowadzącego leczenie.
Streszczenia przetłumaczone na język polski nie ograniczają się do konkretnych leków i chorób (w tym mukowiscydozy), ale dotyczą też istotnych i ciekawych aspektów życia każdego człowieka. Przykładami mogą być efekty zdrowotne suplementów witaminowych i mineralnych oraz leków dostępnych bez recepty, a nawet rola picia kawy w zapobieganiu błędom popełnianym podczas pracy zmianowej. Aktualnie przetłumaczone streszczenia są zamieszczane na stronie Facebook (www.facebook.com/cochrane.polska) oraz na Twitterze (@CochranePolska).
Joanna Zając, Miłosz Jankowski, Małgorzata Bała
Ośrodek Przeglądów Systematycznych - Polska Filia Cochrane, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, Kraków
