Czym są wzdęcia?

Wzdęcia to zbierające się gazy w przewodzie pokarmowym, które kumulując się dają nieprzyjemne objawy w postaci powiększenia obwodu brzucha oraz bolesności. W warunkach fizjologicznych dorosły człowiek wydala około 700 ml gazów na dobę. Gazy pojawiają się w związku z połykaniem powietrza i na skutek fermentacji bakteryjnej w jelitach.
Ilość wyprodukowanych gazów może zależeć od:
- składu flory bakteryjnej w jelitach,
- diety,
- dokładności gryzienia i odpowiedniego połykania kęsów posiłków,
- właściwej ilości enzymów trawiennych,
- prawidłowej motoryki przewodu pokarmowego — tempa przesuwania się treści pokarmowej w jelitach.

Zgodnie z III kryteriami rzymskimi, wzdęcia czynnościowe to nawracające uczucie powiększenia obwodu brzucha trwające przez 3 dni w miesiącu przez kolejne 3 miesiące przy braku innych zaburzeń. Pamiętajmy, że gazy nie zawsze oznaczają wzdęcia, a ich usuwanie przez przewód pokarmowy jest naturalne, może odbywać się nawet 25 razy na dobę. Natomiast jeśli ich kumulacja powoduje dyskomfort i ma charakter powtarzający się, warto przyjrzeć się bliżej problemowi.

Możliwe przyczyny powstawania wzdęć:
- zespół jelita drażliwego IBS,
- zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego SIBO i zespół rozrostu metanogenów w jelitach IMO,
- nieprawidłowe trawienie (niedobory enzymów trawiennych, choroby żołądka, trzustki, wątroby, zewnątrzwydzielnicza niewydolność trzustki w przebiegu mukowiscydozy),
- stan po usunięciu woreczka żółciowego,
- nietolerancje i alergie pokarmowe,
- zaparcia,
- rak jelita grubego,
- przebyte zabiegi w obrębie przewodu pokarmowego,
- celiakia,
- choroby zapalne jelit,
- zbyt duże ilości słodzików,
- niektóre leki i suplementy (IPP, antydepresanty, prebiotyki).

Jak walczyć ze wzdęciami?

W przebiegu mukowiscydozy do najczęstszych przyczyn wzdęć należą: jedzenie w pośpiechu, brak dokładnego żucia, szybkie połykanie kęsów pokarmu, zbyt niska podaż enzymów do posiłków lub podanie ich w niewłaściwy sposób, zaburzona flora bakteryjna i błędy w diecie.

Dieta “anty - wzdęciowa”

Dieta to jeden z czynników, który może przynieść najszybsze efekty w redukcji wzdęć. Jeśli pomimo zastosowania odpowiednich dawek enzymów, dokładnego żucia i spożywania posiłków w spokojnej atmosferze wzdęcia nadal się utrzymują, warto rozważyć wprowadzenie zmian w sposobie żywienia.

Składniki diety, które mogą nasilać wzdęcia:
● laktoza - cukier mleczny,
● słodziki jak ksylitol, sorbitol, laktitol, mannitol i inne,
● fruktoza,
● frukto- i galaktooligosacharydy GOS, FOS,
● stachioza i rafinoza obecne w roślinach strączkowych (groch, fasola, soczewica, ciecierzyca),
● napoje gazowane,
● nadmierna ilość błonnika.

Produkty mogące powodować nadmierną produkcję gazów:
● produkty mleczne bogate w laktozę (mleko, śmietanka, serki i desery na bazie mleka i śmietanki, serki śmietankowe, serki wiejskie ze śmietanką, słodycze z dodatkiem mleka i mleka w proszku),
● rośliny strączkowe i żywność dla wegan oraz wegetarian bazująca na roślinach strączkowych,
● soja, tofu, kotlety sojowe, napój sojowy,
● niektóre owoce: gruszki, jabłka, śliwki, brzoskwinie, morele, nektarynki i inne,
● niektóre warzywa: kalafior, szparagi, czosnek, cebula, kapusta, brukselka, brokuły, rzodkiewka, rzepa, por, bakłażan i inne,
● słodycze i produkty słodzone fruktozą, słodzikami, syropami takimi jak glukozowy, glukozowo-fruktozowy, kukurydziany,
● produkty wysokobłonnikowe z dużą ilością otrąb lub z dodatkiem błonnika grochowego, pektyn,
● żywność wysokoprzetworzona, produkty typu instant, konserwanty i dodatki do żywności,
● tzw. żywność dietetyczna/ niskokaloryczna słodzona słodzikami lub z dodatkiem zagęstników,
● produkty pszenne i wysokoglutenowe: białe pieczywo, seitan, kasza manna, kuskus, inne.

W przebiegu wzdęć zaleca się ograniczenie spożywania wyżej wymienionych produktów, pamiętając, że nie wszystkie z nich będą nasilały objawy u każdego. Należy odpowiednio długo moczyć rośliny strączkowe i gotować je bez pokrywki. Dania zawierające warzywa z grupy ryzyka warto wzbogacać o zioła i przyprawy takiej jak: majeranek, bazylia, oregano, tymianek, czy kminek i kmin rzymski. Nie zaleca się picia dużej ilości płynów w trakcie jedzenia. Bezwzględnie należy unikać napojów gazowanych. Po posiłkach nie żujemy gum oraz unikamy intensywnej aktywności. Pomiędzy posiłkami warto wprowadzić napary z kopru włoskiego, rumianu czy melisy. Produkty mleczne klasyczne warto zamienić na te bez laktozy. W tej grupie do dozwolonych wyjątków należą naturalnie niskolaktozowe produkty, takie jak: masło, ser twarogowy (poza śmietankowym), sery twarde typu gouda, parmezan, sery pleśniowe. Ostrożnie można wprowadzać fermentowane produkty mleczne typu kefir, jogurt, ayran (indywidualna tolerancja). Owoce z grupy ryzyka mogą być dobrze tolerowane w postaci gotowanej lub pieczonej. Posiłki należy dokładnie żuć, jeść w spokojnej atmosferze, bez pośpiechu i w skupieniu. Unikamy spożywania pożywienia przed komputerem, czy telewizorem. W przypadku braku efektów można rozważyć wprowadzenie diety eliminacyjno - rotacyjnej lub diety Low - FODMAP.

Dieta eliminacyjno - rotacyjna

W tym modelu diety okresowo wykluczamy pojedyncze produkty lub grupy produktów, obserwujemy reakcję organizmu i skrupulatnie notujemy samopoczucie i objawy. Przykładowo na okres trzech dni rezygnujemy ze wszystkich produktów zawierających laktozę. Jeśli po tym czasie wzdęcia pozostają na tym samym poziomie, wprowadzamy wykluczone produkty, a następnie eliminujemy inne np. zawierające gluten. Niezwykle ważne są dokładne notatki z zapiskami spożywanych posiłków i samopoczucia. Podczas diety eliminacyjnej nie wprowadzamy innych zmian poza wykluczaniem eliminowanej celowo żywności.

Dieta Low - FODMAP

Dieta Low - FODMAP to model żywienia oparty na produktach o niskiej zawartości fermentujących oligo-, di- i monosacharydów oraz polioli (FODMAP). Dieta Low - FODMAP składa się z 3 etapów, tj.: eliminacji, reintrodukcji i personalizacji.
Faza pierwsza trwa zazwyczaj 6 tygodni. W tym czasie z jadłospisu eliminujemy wszystkie produkty bogate w FODMAP.
Faza druga to moment stopniowego wprowadzania wykluczonych produktów i obserwowania reakcji organizmu.
Ostatni etap to indywidualnie dostosowana dieta z uwzględnieniem produktów z FODMAP, dobrze tolerowanych przez pacjenta.

Dieta Low - FODMAP została uznana z jedną z najskuteczniejszych metod radzenia sobie z objawami IBS, w tym ze wzdęciami. Niemniej jednak BDA (British Dietetic Association) rekomenduje przeprowadzenie diety Low - FODMAP dopiero, kiedy wcześniejsze zalecenia nie przyniosą oczekiwanych efektów. Pamiętajmy, że ten sposób żywienia wyklucza szczególnie w pierwszej fazie znaczną ilość produktów i stwarza ryzyko rozwoju niedoborów, stąd zaleca się przeprowadzać dietę Low - Fodmap pod okiem doświadczonego dietetyka.

Leki i suplementy w walce ze wzdęciami

W przypadku wzdęć najczęściej stosowaną substancją jest simetykon, który działając na napięcie powierzchniowe, przeciwdziała powstawaniu wzdęć. Simetykon nie wpływa na motorykę, procesy trawienia i wchłaniania składników odżywczych z przewodu pokarmowego. Jest stosowany u niemowląt, dzieci i osób dorosłych. Nie ma działania drażniącego i jest bezpieczny.

Probiotyki mogą być pomocne w walce ze wzdęciami. Jak pokazały ostanie metaanalizy najskuteczniejsze okazały się takie szczepy jak Lactobacillus, Bifidobacterium i Bacillus. Przed zastosowaniem probiotykoterapii należy skonsultować się z lekarzem i wykluczyć SIBO lub IMO. Stosowanie bakterii probiotycznych w nieodpowiedni sposób bez wcześniejszego wyleczenia przerostu bakteryjnego może nasilić dolegliwości.

Maślan sodu jest naturalną substancją, fizjologicznie produkowaną w jelitach, w warunkach prawidłowej flory bakteryjnej. Maślan sodu wywiera korzystny wpływ na kosmki jelitowe, posiada właściwości regeneracyjne i działanie przeciwzapalne. Kwas masłowy jest szczególnie zalecany w przypadku IBS, stanów zapalnych, po biegunce i dla osób, które muszą ograniczyć błonnik w diecie.

Dodatkowe enzymy? W pierwszej kolejności należy zweryfikować dotychczasowe dawki enzymów trzustkowych i ocenić prawidłowość ich przyjmowania. Warto również rozważyć wprowadzenie laktazy, amylazy, celulazy, bromelainy i innych. Każdy preparat należy skonsultować z lekarzem przed jego zastosowaniem. Pamiętajmy, że wszelkie leki i suplementy zawierają substancje pomocnicze. Wśród nich także mogą pojawić się składniki niezalecane.

Zioła mogą być pomocne w łagodzeniu i zapobieganiu wzdęciom. W zależności od wieku, dotychczasowego leczenia i stanu zdrowia pacjenta zastosowanie mają napary, krople, wyciągi czy kapsułki. Stosowanie preparatów ziołowych należy skonsultować z lekarzem. W przypadku wzdęć polecane są: koper włoski, kminek, rumianek, ostropest, melisa, mięta, oregano, kozłek lekarski, dziurawiec (ostrożnie, może wchodzić w interakcję z lekami), szałwia.

Podsumowując temat wzdęć w przebiegu mukowiscydozy, należy pamiętać, że mogą powstawać w wyniku wielu czynników. Należą do nich choroby współistniejące, błędy dietetyczne, nieprawidłowe dawkowanie enzymów, czy jedzenie w pośpiechu. Odpowiednia dieta jest jednym z niezbędnych elementów zapobiegania powstawaniu wzdęć. W pierwszej kolejności warto ograniczyć żywność przetworzoną, zadbać o odpowiednią atmosferę podczas spożywania posiłków, wzbogacić dietę o zioła i napary z kopru włoskiego. W przypadku braku efektów konieczne jest podjęcie dalszych działań takich jak ograniczenie spożywania produktów mogących nasilać wzdęcia np. mleka, cebuli, czosnki, kapusty, pora, roślin strączkowych i produktów wysokobłonnikowych. Brak rezultatów może skłonić do zastosowania diety eliminacyjno - rotacyjnej lub Low - FOODMAP pamiętając o tym, że nie jest to sposób żywienia na całe życie i należy go wprowadzać pod okiem doświadczonego dietetyka. W przypadku wzdęć można rozważyć doraźne stosowanie simetykonu, maślanu sodu, probiotyków, dodatkowych enzymów czy preparatów ziołowych, jednak wszystko to pod kontrolą lekarza, nigdy na własną rękę.

Bibliografia:
1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8959572/ (data wejścia 14.02.2023)
2. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jhn.12385 (data wejścia 14.02.2023)
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5467063/ (data wejścia 14.02.2023)
4. https://eprints.whiterose.ac.uk/182000/ (data wejścia 14.02.2023)
5. Balwierz R.J., Jasiński K., Osowski M., Grela K., Karpęcka-Gałka E., Kusakiewicz-Dawid A., Skotnicka-Graca U. Rola diety i metod leczenia żywieniowego w ograniczeniu dolegliwości zespołu jelita drażliwego. Farm Pol, 2021, 77 (5): 329–336

Dietetyk, mgr Patrycja Kłysz